Uit de oudste tijden is ons bekend dat men niet uitsluitend tekens voerde om vriend en vijand te kunnen onderscheiden, maar dat zij tevens het doel hadden, omvang van bezit en heerschappij tot uitdrukking te brengen. Eenvoudige tekens in felle kleuren aangebracht op de kleding van de lijfknechten, op vaandels en schilden zijn het begin geweest van een ontwikkeling die geleid heeft tot de figuren in en rond de wapens zoals wij die thans kennen. Het bijgeloof in die oude tijden bracht vele mensen er toe, geheimzinnige beschermende krachten en andere heilzame invloeden aan bepaalde afbeeldingen toe te schrijven.
Dergelijke ‘’magische’’ tekens werden soms op wapens afgebeeld, maar ook het volksgeloof werd weer beïnvloed door gevoerde tekens van zegevierende ongelukkige ridders. Zo ontstond een symboliek rond de figuren op de wapens aangebracht, die zich -in de loop der tijd-zou hullen in een duister waas van vermeende eigenschappen.
Vooral in de oosterse landen waarheen de kruistochten voeren was het geloof in de bijzondere kracht van bijv. een zwaard of een amulet zeer verbeid. Het geloof van deze symbolische waarden evenals de meer tastbare ‘’magische’’ voorwerpen, zijn door de terugkerende kruisvaarders vanuit deze landen overgebracht naar West Europa, waarbij hun invloed lieten gelden op de daar heersende opvattingen en gebruiken.
Hieruit zou te verklaren zijn waarom er in de Nederlandse wapens naast religieuze en nationale symbolen en afbeeldingen van mensen, dieren, bomen, bloemen etc. – de afbeelding van de leeuw verscheen. De leeuw is hier, evenals in vele buitenlandse wapens, afgebeeld als symbool van kracht en heerschappij, toegekend aan ‘’de koning der dieren’’.
Naast de invloed van de kruistochten zijn vooral de toernooien of ridder steekspelen van grote invloed geweest op de ontwikkeling van het wapen.
Levende heraldiek
Ten gevolge van een groeiende technische vaardigheid in het bewerken van een metaal werden de helmen en wapenrustingen steeds meer geperfectioneerd. Voor de strijd in de toernooien was het, aangezien door de grote gelijkvormigheid van helmen en verder wapenrusting de strijders onherkenbaar waren geworden, noodzakelijk duidelijke herkenningstekens te voeren. Naast vorm en versiering van de helm was het de vele grotere afbeelding op het schild die het de strijder mogelijk maakte zich bekend te maken aan zijn tegenstander.
Naarmate het gebruik van eenvoudige tekens zich ontwikkelde tot het aanbrengen van meer samengestelde figuren, ontstonden er ook regels en voorschriften die – in het begin door herauten (wapenkoningin) opgetekend – geleid hebben tot een eigen taal die men terdege moet kennen om een heraldische wapen te kunnen ontwerpen, samen te stellen of te kunnen beschrijven (blazoenen) aanvankelijk – en ook later bij de toernooien – was het gebruik van de onderscheidingstekens en wapens die gevoerd werden uitsluitend van militaire aard. Omdat de wapens nog strijdwapens waren, spreekt men van het tijdperk der ‘’levende heraldiek’’.
Papieren Heraldiek
Na de uitvinding van het buskruit bleek de wapenrusting niet meer de bescherming te bieden die deze vroeger gaf. Hierdoor ontstond er een hele ommekeer in de strijdmethoden en geraakte het toernooi in onbruik.
De strijdwapens werden meer en meer familiewapens. De “levende heraldiek” behoorde tenslotte voorgoed tot het verleden en het tijdperk der “papieren heraldiek” brak aan.
Naast de adel koos ook een zeer groot gedeelte van de burgerij zich als symbool van saamhorigheid in de familie een wapen.
Men was daar in Nederland volkomen vrij in.
Ook de toepassing van het zegel der oorkonden, officiële stukken en overeenkomsten in de handel, is van grote invloed geweest op de groei en samenstelling van het wapen. Vooral het sterk individuele karakter dat een zegel moest bezitten heeft tot een grote verscheidenheid in de voorstellingen geleid. Door het grote aantal gevarieerde figuren die wegens het veelvuldig gebruik van het zegel in omloop kwamen vond een grote verbreiding in het gebruik van het wapen plaats.
Hoewel bovengenoemde ontwikkelingen zich niet beperkte tot Europa
- Zelfs in Japan is een soortgelijke ontwikkeling aanwezig – is het toch wel West-Europa (Spanje, Frankrijk, België, Nederland, Engeland, Duitsland en de (Scandinavische landen) Geweest, waar het wapen zich tot een vorm ontwikkelde die we nu nog kennen. Het kwam vaak voor dat men in zijn wapen veranderingen aanbracht of zelfs meermalen een geheel ander wapen aannam. Later werd het gebruikelijk een wapen als erfelijk te beschouwen.
Dat zicht in de loop der tijden in de West-Europese landen een uitgebreide en veelzijdige literatuur over de heraldiek heeft gevormd is begrijpelijk. Daarvan zijn helaas slechts enkele zeldzame exemplaren overgebleven die in particuliere verzamelingen en in musea zijn opgenomen.
INVLOEDEN OP DE ONTWIKKELING VAN HET WAPEN
De schrijver van Ulmenstein geeft als vrijwel volledige omschrijving:
“wapens zijn gekleurde, oorspronkelijk persoonlijke maar later erfelijke of blijvende kentekenen van een familie of gemeenschap. Vaak zijn zinnebeeldige betekenis en afgebeeld op de afweerwapens van een middeleeuws krijgsman, voornamelijk op schild, helm en dekkleden.”
Onder deze definitie vallen dus :
Wapens van adellijk en niet adellijke burgerlijke families. Wapens van landen, steden, dorpen en gemeenten en heerlijkheden.
Wapens van stichtingen, orden, gilden, verenigingen, waterschappen , kloosterorden, rederijkerskamers, etz.
De kleur in een wapen is een van de hoofdbestanddelen , want er zijn wel wapens zonder figuren maar geen wapens zonder kleur. Oorspronkelijk was het wapen niet erfelijk, maar omstreeks 1200 is dit een kenmerk van het wapen geworden.
Van alle delen van de wapenuitrusting van de middeleeuwse krijgersman was het schild door zijn grootte het meest geschikt om get persoonlijk kenteken op aan te brengen. Het schild vormt dan ook nu nog het belangrijkste deel van een wapen.
Voor de ontwikkeling van het wapen zijn van groot belang geweest
1e. De kruistocht
2e. De toernooien of ridders steekspellen
3e. Het gebruik van het zegel
De kruistochten
Omstreeks 1080 werden de bedevaarten naar het ‘’heilige land’’ ernstig bemoeilijkt door de opdringende mohammedanen , die de pelgrims doodden en de bedevaartplaatsen vernielden. Paus Urbanus II besloot tot een kruistocht die in 1096 gehouden werd. Grote groepen ridders uit vele landen afkomstig sloten zich aaneen tot een legermacht van meer dan 10.000 ridders.
Hier deed zich sterk de behoefte gevoelen aan duidelijk zichtbare herkenningstekens. Naast de persoonlijke kenmerken werden als algemeen onderscheidingsteken voor deze kruistochten de diverse legergroepen voorzien van kruizen in verschillende kleur, aangebracht op kleding, vaandels enz.
Doordat deze ridders uit geheel Europa afkomstig waren vond er een uitwisseling uit ideeën en ervaringen plaats. Deze beperkte zich niet tot de onderscheidingstekens op het schild, maar was ook van invloed op een constructie van wapenuitrusting en helm. Vanuit de plompe pot- en kuiphelm, die soms zo zwaar was dat hij op een tweede paard vervoerd werd, ontstond die lichtere en meer elegante toernooihelmen, de open of getraliede helm en de gesloten streekhelm. In het hoofdstuk ‘’De ontwikkeling van de helm’’ zal hier op worden ingegaan.
De toernooien
Dit waren door ridders gehouden steekspellen uit Frankrijk afkomstig. Deze toernooien waren aan bepaalde regels en voorschriften gebonden.
Er werden alleen ridders toegelaten die konden bogen op een lange stamboom. De wapens die de ridders voerden werden door de herauten opgetekend in toernooiboeken die nu nog bestaan.
Aanvankelijk waren het gevechten tussen groepen ridders onderling. Later werden het echter meer tweegevechten.
De toernooien die eerst vooral van militaire aard en dus als oefening als belang waren, werden naderhand meer en meer sportieve ontmoetingen en uitingen van weelderig vertoon. De scherpe wapens werden – omdat de tweegevechten nogal eens een dodelijke afloop hadden – door stompe vervangen. Desondanks werden de toernooien later verboden. De bloeitijd van de toernooien die voor de ontwikkeling van de wapens zo belangrijk is geweest viel in de 13e eeuw, zij vond een einde in de 16e eeuw.
Versieringen afdekking van de helm
Op de ontwikkeling van het wapen is van invloed geweest het versiering van de helm door er plastische figuren op te bevestigen. Dit had de bedoeling dat een ridder ook herkenbaar zou zijn wanneer de afbeelding op het schild niet – of moeilijk – te zien was.
Op de helm geplaatste koppen van dieren, vleugels en vele andere voorwerpen, werden ook in het wapen afgebeeld en kregen de naam van helmteken.
Het metaal van de helm (vooral van het grote type de pothelm bijv.), werd bij gebruikt in de zon hinderlijk warm. Men bracht daarom – in navolging van de hoofdtooi der Bedouinen – een beschermende wit linnen kap over de helm aan. Deze helmbedekking werd het helmkleed genoemd.
Het op de schouders afhangende gedeelte werd in sierlijk gelobde repen verdeeld, mogelijk voor een betere ventilatie, maar ook – zoals beweerd wordt – om het minder te doen opvallen wanneer het helmkleed in de strijd gehavend was.
Deze helm – of dekkleden werden op de helm bevestigd door meer meerdere uit verschillende kleuren bestaande gedeelten in elkaar te draaien tot een wrong.
Soms werd de wrong in de vorm van een stootkussen aangebracht als bescherming tegen zwaardslagen. De wrong bedekte tevens de plaats waar de plastische figuren op de helm waren bevestigd.
Dit alles vindt men nu nog terug in de afbeeldingen die er van diverse wapens bestaan
Het zegel
Zoals reeds vermeld onder “papieren heraldiek” is het zegel van belangrijke invloed geweest op de ontwikkeling van de heraldiek. Dit was mogelijk omdat het gebruik van de zegel ouder is dan de heraldiek. Een van de oudst bekende zegels is van Karel de Groote uit omstreeks het jaar 800. Aanvankelijk werd het zegel voornamelijk gebruikt door keizers, koningen, graven en de gerechtelijke macht. Zon zegel gaf aan het betreffende document rechtskracht.
Uit de vaak zeer verminkte overblijfselen van oude zegels blijkt dat in het begin meestal eenvoudige initialen en monogrammen gebruikt werden. Hieruit ontwikkelden zich figuratieve voorstellingen, waarvan de ridder te paard een zeer gewild motief bleek dat later in min of meer gewijzigde vorm in de wapens werd opgenomen.
De ronde vorm van het zegel werd gevarieerd tot vierkant, ruitvorming en veelhoekig. De bevestiging van het zegel op het gladde oppervlak van het perkament (dat veel gebruikt werd voor belangrijke stukken) geschiedde met behulp van zijden linten of koorden of ook wel strookjes perkament. Om bedrog te voorkomen werd het zegel, aan de achterzijde voorzien van een contra-zegel, in het begin de afdruk van de duim en later een verkleinde vorm van het grote zegel.
Om het zo kwetsbare was zegel te beschermen ging men er toe over dit te beschermen door er een doosje omheen te maken.
Door deze zorg zijn er mooie voorbeelden overgebleven van persoonlijke en gemeenschapszegels zoals die door de bestuurders van de stad en landschap gebruikt werden.
Het zegel werd vanwege zijn rechtskracht meer en meer gebruikt bij overeenkomsten en contracten van de burgerij. Hierbij werd het familiewapen ook aangewend als beeldenaar. Vele uitgebreide voorbeelden zijn hiervan te vinden. Toen het gebruik van de zegel meer algemeen werd, bleef er toch onderscheid tussen de zegels van hoogwaardigheidsbekleders en die van de ”gewone” burgers. Dit kwam tot uitdrukking in de kleur van de was die gebruikt werd. Naarmate de schrijfkunst zich verbreidde, geraakte en zegelen in onbruik. Later, toen het zegelen meer tot een mode werd, ging men de lak die zich intussen de was hars combinatie had ontwikkeld in allerlei fraaie kleuren fabriceren.
De ontwikkeling van de schildvorming
Uit de kunstgeschiedenis is ons bekend dat de kunst uit het ambacht ontstaan is en zich door de eeuwen heen ontwikkelde tot dat wat wij nu in architectuur, schilderkunst en beeldhouwwerken rond ons kunnen waarnemen in en buiten musea.
Uit deze kunststudie is gebleken dat men de ontwikkeling in bepaalde, niet scherp gescheiden stijl – perioden kon indelen.
Voor de heraldiek zijn vooral van belang:
De gotische stijl omstreeks de 13e – 14e – 15e eeuw
De renaissance stijl omstreeks de 15e – 16e eeuw
De barok stijl omstreeks de 16e – 17e eeuw
De rococo stijl omstreeks de 18e eeuw
De opkomst van de heraldiek viel in het tijdvak van de gotiek. Deinvloed van de diverse stijlen is vooral zichtbaar in de vormverandering die het schild heeft ondergaan.
het normannenschild
Onder de oudste schildvorm moet zeker het schild van de Noormannen genoemd worden. De bewapening van de Noormannen is ongetwijfeld van invloed geweest op de volken waar zij oorlog tegen voerden. De eerste schildvormen waren bedoeld voor het voetvolk van manslengte en moeilijk te hanteren. Op deze schilden waren toen alreeds symbolen aangebracht. Later – in het begin van de 13e eeuw – ging men ertoe over het schild kleiner te maken en het een meer driehoekige vorm te geven.
Eerste overgangsvormen naar het laat – gotisch schild 14e eeuw.
Tussen de vroeg – en laat gotische stijl zijn talrijke overgangsvormen. Bij dit schildzijn de zijwanden meer gebogen en de punt is minder scherp
Laat gotische schild begin 15e eeuw
Van dit schild zijn de zijkanten aan de onderzijde door een halve cirkel verbonden. Deze vorm is de meest gebruikte en wordt ook nu nog veel toegepast.
Laat gotisch schild eind 15e eeuw
In overeenstemming met de stijl die aan het eind van de 15e eeuw alle vormen beïnvloedt, is ook het schild rijker en weelderiger van vorm. Het is aan de rechterzijde (heraldisch rechts !)
Van een uitschulping voorzien. Aanval van de lans worden gelegd
Renaissance schilden 15e – 16e eeuw
De strenge en sobere vormen van de gotiek gaan geleidelijk over in de meer elegante vormen van de renaissance stijl. De stijl die in de heraldiek wel het meest gebruikt is.
Het schild krijgt gebogen vormen en men noemt deze schilden ook wel accoladeschilden omdat zij aan de onder en/of bovenzijde accoladevormig begrensd zijn.
Barok schilden 16e – 17e eeuw
De invloed van de Barok is van vereenvoudigende aard geweest. De fijnere elegantie ging daarbij over in meer grove vromen. Het geheel werd meer naturalistisch uitgevoerd. Hoewel een zeker verval merkbaar wordt, gingen de goed gestyleerde heraldieke vormen nog niet verloren.
Rococo schilden 18e eeuw
Deze tijd kenmerkt zich door het verval van de zuivere heraldieke vormen. Toch zijn er uit deze stijlperioden nog mooie voorbeelden van wapens bekend, waarin asymmetrische schilden door fijn bewerkte cartouches worden omsloten.
Empire schild 18e – 19e eeuw
Dit is een rechthoekig schild dat aan de onderzijde door een accolade wordt afgesloten. Deze vorm werd gebruikt na de instelling van het Franse keizerrijk door Napoleon I in 1804.
Het biedermeier schild 19e eeuw
Dit schild heeft veel overeenkomst met het vroeg – gotische schild. De bovenlijn wordt echter gevormd door 2 binnenwaarts gebogen lijnen.
Het ruitvormige schild
Deze vorm van schild wordt in de heraldiek uitsluitend gebruikt voor de wapens van ongehuwde vrouwen. Voor deze constructie gebruikt men hiervoor de verhouding 4 : 3.
Het ovale schild
Voor wapens van gehuwde vrouwen en weduwen wordt gebruik gemaakt van de ovale vorm.
Dubbele schilden (alliantiewapen)
Alliantiewapens zijn de samengevoegde wapens van de familie die door een huwelijk verbonden zijn. In zo’n alliantiewapen neigen de beide schilden meestal schuin naar elkaar toe. Ook de combinatie van een mannelijk en een vrouwelijk schild door een huwelijk ontstaan, wordt alliantiewapen genoemd.
De ontwikkeling van de helm
Het gebruik van de helm gaat terug tot de tijd dat men de technische mogelijkheid had bereikt tot het vervaardigen en bewerken van plaatstaal.
In het begin diende de helm alleen om gedurende de gedurende de krijgsverrichtingen het hoofd te beschermen tegen zwaardslagen. In de loop der eeuwen zijn er vele vormen beproefd en verbeteringen aangebracht zodat men thans beschikt over praktisch kogelvrije helmen zoals die door onze militairen worden gebruikt. In het burgerlijk leven is het dragen van een helm een veiligheidsmaatregel in verschillende beroepen zoals mijnwerkers, brandweer enzovoorts.
Van de verschillende helm typen zijn voor de heraldiek alleen die van belang die gedurende de 13e – 16e eeuw in gebruik waren . dit zijn drie typen nl. in de kuip en pothelm, de steekhelmen met of zonder vizier en de getraliede toernooi helmen.
